«Σχιζοφρενής σε ύφεση»: Μια γλώσσα που στιγματίζει…
Από Σοφία Πετρίδου
Βρισκόμαστε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ‘70 και η ιστορία που ακολουθεί είναι στην πραγματικότητα ένα κοινωνικό πείραμα που αποκάλυψε την προκατάληψη των επαγγελματιών του χώρου της ψυχικής υγείας απέναντι στους «ασθενείς» τους. Ο Rosenhan και οι συνεργάτες/-τριες του διείσδυσαν σε ψυχιατρικές πτέρυγες διαφόρων νοσοκομείων ως «σχιζοφρενείς». Οι οδηγίες τους ήταν να πουν στο προσωπικό των νοσοκομείων ότι ακούν μια φωνή- ώστε να γίνει η εισαγωγή τους– και για όσο νοσηλεύονται να είναι ο εαυτός τους. Καθ΄ όλη τη διάρκεια του πειράματος οι ψευδοασθενείς δεν αναγνωρίστηκαν από τους ανθρώπους του νοσοκομείου.
Το αποτέλεσμα του πειράματος Rosenhan μπορεί να το ερμηνεύσει κανείς καταφεύγοντας στις ατομικές προκαταλήψεις των εργαζομένων των ψυχιατρείων για το ποιες συμπεριφορές κάνουν σχιζοφρενή έναν σχιζοφρενή. Στο άρθρο αυτό, ωστόσο, θα αναζητήσουμε τον στιγματισμό των ατόμων με ψυχικές δυσκολίες όχι στις στάσεις εκπροσώπων του συστήματος ψυχικής υγείας αλλά στον προκατειλημμένο Λόγο, στην γλώσσα που το σύστημα αυτό χρησιμοποιεί.
Ο προκατειλημμένος Λόγος (κάθε διάλογος και μονόλογος, προφορικός ή γραπτός , στη σφαίρα του δημοσίου ή του ιδιωτικού και κάθε άλλο πλαίσιο συνομιλίας που (ανα)παράγει προκαταλήψεις) στηρίζεται σε μια γλώσσα που κατηγοριοποιεί, τραβά διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες. (Γινόμαστε αντιληπτοί στα μάτια των άλλων ως μέλη κοινωνικών κατηγοριών και, αν αυτές οι ομάδες έχουν συνδεθεί με αρνητικά χαρακτηριστικά, αυτόματα αυτά μας ανήκουν, σωστά;) Στο πεδίο της ψυχοπαθολογίας η κατηγοριοποίηση- με την ευρύτερη της σημασία της ομαδοποίησης πραγμάτων- εξυπηρετείται μέσω των «διαγνώσεων». Οι «διαγνώσεις» (σχιζοφρένεια, κατάθλιψη κτλ.) από μόνες τους δεν οδηγούν αυτόματα στην προκατάληψη, είναι απλώς ονόματα που συνοψίζουν σύνολα συμπτωμάτων. Λέμε, για παράδειγμα, ότι ένα άτομο «έχει» σχιζοφρένεια , όταν παρουσιάζει τα συμπτώματα και συμπεριφορές- συχνά σεσημασμένες ως αρνητικές- που βρίσκονται κάτω από τη συγκεκριμένη διαγνωστική κατηγορία. Η προκατάληψη κρύβεται στη διαστρέβλωση των διαγνώσεων, όταν η «σχιζοφρένεια» – και κάθε άλλη διαγνωστική κατηγορία- κατασκευάζεται αυθαίρετα στο λόγο ως κάτι που «υπάρχει» μέσα σε κάποια άτομα και εξηγεί την κοινωνικά μη αποδεκτή τους συμπεριφορά. Τα άτομα αυτά γίνονται με αυτόν τον τρόπο αντιληπτά ως «σχιζοφρενή», μέλη μιας συγκεκριμένης κοινωνικής πια κατηγορίας που της αποδίδονται και συγκεκριμένα σταθερά χαρακτηριστικά.
Η γλώσσα της ψυχοπαθολογίας, επομένως παράγει προκαταλήψεις μέσα από τον τρόπο που χρησιμοποιείται -από ειδικούς και μη- για να αποδώσει αρνητικά χαρακτηριστικά στα μέλη των κοινωνικών κατηγοριών που κατασκευάζει. Εστιάζοντας στο τι κάνουν αυτές οι αποδόσεις , ποιες λειτουργίες δηλαδή επιτελούν στο λόγο, μπορούμε να δούμε πώς από μέσα από τη γλώσσα φτάνουμε πέρα από την προκατάληψη και στον στιγματισμό των ατόμων που τους έχει δοθεί μια διάγνωση. Μια τέτοια προσπάθεια ερμηνείας του στίγματος έχει γίνει από τον Scheff με τη διατύπωση της θεωρίας της ετικετοποίησης(labeling theory). Η τελευταία υποστηρίζει ότι όταν η διάγνωση λειτουργεί ως ταμπέλα, κουβαλά ντροπή για το άτομο που τη φέρει. Το προσδιορίζει ,έτσι, ως «Άλλο» στα μάτια των άλλων και στα μάτια του ίδιου, δικαιολογεί τη διαφορετική αντιμετώπιση του, τις διακρίσεις σε βάρος του. Αν και τα τελευταία χρόνια η συλλογική ντροπή γύρω διαγνώσεις έχει αρχίσει να υποχωρεί θέτοντας υπό αμφισβήτηση την ετικετοποίηση και τις επιπτώσεις της, η θεωρία της ταμπέλας παραμένει επίκαιρη. Δείχνει τη δυνατότητα της γλώσσας της ψυχοπαθολογίας να κατασκευάσει διαφορές μεταξύ αυτών που έχουν διάγνωση και αυτών που δεν έχουν και να δικαιολογήσει πρακτικές περιθωριοποίησης των πρώτων.
Οι διαγνώσεις δεν είναι, τελικά, παρά η πέτρα του σκανδάλου, αφού η προκατάληψη και το στίγμα κατασκευάζονται στο λόγο, ανάλογα με το πώς οι διαγνώσεις χρησιμοποιούνται. Στα πλαίσια της θεραπείας είναι σημαντικό να βλέπουμε το θεραπευόμενο άτομο όχι ως την αντανάκλαση μιας λίστας συμπτωμάτων άλλα ως ένα πρόσωπο. Ολιστικές προσεγγίσεις και θεραπείες που αντιμετωπίζουν το θεραπευόμενο ως μια πολύπλευρη οντότητα με πολύπλευρες ανάγκες θα μας απασχολήσουν σε επόμενα άρθρα.
Βιβλιογραφία:
· Rosenhan, D. L. (1973). On Being Sane in Insane Places. Science, 179(4070), 250–258. http://www.jstor.org/stable/1735662
· Dickerson, P. (2021). Κοινωνική ψυχολογία, Παραδοσιακές και κριτικές προσεγγίσεις. Εκδόσεις Κριτική ΑΕ για την ελληνική γλώσσα.
· Scheff, T. (2010). Updating Labelling Theory: Normalizing but not Enabling. Nordic Journal of Social Research , 1(1). https://doi.org/10.7577/njsr.2044
· Scheff, T. (2013). Diagnosis as Part of a Large Social Emotional System. Deviant Behavior, 34(12), 991-995. https://doi.org/10.1080/01639625.2013.800428