Ο θρύλος της ψυχοπάθειας
Από Γεωργία Πετρίδου
Ο παραπάνω όρος είναι αρκετά γνωστός. Τον ακούμε συχνά σε ειδήσεις, ταινίες ακόμα και από τους ίδιους τους συνανθρώπους μας. Χαρακτηρίζει ανθρώπους που δρούν έξω από τα πλαίσια και τους κανόνες της κοινωνίας, χειριστικούς δίχως έλεος και ενσυναίσθηση, αφοσιωμένους πλήρως στους προσωπικούς στόχους τους, συχνά βίαιους και παρορμητικούς. Ή τουλάχιστον αυτή είναι μια γενική ιδέα που μας έχουν «πουλήσει», του ψυχοπαθή εγκληματία που διαφέρει τόσο πολύ από το μέσο άνθρωπο, γιατί δεν έχει «συνείδηση» (ό,τι και αν σημαίνει αυτό)! Ωστόσο, μόλις το 15%-25% των φυλακισμένων, οι οποίοι ήδη αποτελούν ένα ελάχιστο ποσοστό του πληθυσμού, παρουσιάζουν χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη ψυχοπάθεια. Σε αντίθεση με τα παραπάνω, το 1% του γενικού πληθυσμού υπολογίζεται πως είναι ψυχοπαθής. Με άλλα λόγια, έχουμε συναντήσει πολλούς περισσότερους ψυχοπαθείς από όσους νομίζουμε.
Βασικό είναι να αναφέρουμε πως η «ψυχοπάθεια» δεν αποτελεί πλέον επίσημη διάγνωση. Σύμφωνα με Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (Πέμπτη Έκδοση) ή αλλιώς DMS-5 της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Εταιρείας (APA), η ψυχοπάθεια αποτελεί μέρος μιας άλλης γνωστής διαταραχής, της Αντικοινωνικής Διαταραχής Προσωπικότητας (ASPD). Επίσης, η ψυχοπάθεια έχει ένα φάσμα, δηλαδή παρουσιάζονται διαφορές ως προς το βαθμό που υπάρχουν τα χαρακτηριστικά της στα άτομα. Στον γενικό πληθυσμό, παρατηρούνται συχνά λιγότερο σοβαρές και ηπιότερες περιπτώσεις από αυτές που θα συναντήσει κανείς σε μονάδες εγκλεισμού.
Ως λέξη η «ψυχοπάθεια» εμφανίζεται γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα. Ασαφείς ορισμοί της εποχής για την ψυχοπάθεια, που δεν συμφωνούσαν πάντα μεταξύ τους, μιλούσαν για διάφορα συμπτώματα που σχετίζονται με ψυχικές ασθένειες και παρέκκλιση από κοινωνικές νόρμες. Είχε συνδεθεί επίσης με έναν εντελώς διαφορετικό όρο, την ψύχωση. Ήδη όμως από τις αρχές του νέου αιώνα, οι όροι αυτοί συνδέθηκαν με ένα είδος «τρέλας», μη φυσιολογικής συμπεριφοράς. Ήδη από το 1930, η λέξη «psycho», συντόμευση του «psychopath», χρησιμοποιείται με αυτή την έννοια (τουλάχιστον στις Η.Π.Α., όπου απέκτησε δημοφιλία ο όρος). Στην συνέχεια του 20ου αιώνα, παρατηρούμε μια συστηματική επανεμφάνιση του όρου όταν αναφερόμαστε σε άτομα που διαπράττουν κάποιο έγκλημα, ειδικά όταν είναι αποτρόπαιο. Κατά συρροή δολοφόνοι, όπως ο Τεντ Μπάντι, ο Τζέφρι Ντάμερ, αναδεικνύονται ως παραδείγματα ψυχοπάθειας και ταυτίζονται με τον όρο. Αυτή η ταύτιση επιβιώνει ακόμα και σήμερα και λειτουργεί σαν παρωπίδες, περιορίζοντας την ικανότητα μας να αναγνωρίζουμε τους ψυχοπαθείς γύρω μας. Μαζί με την ταύτιση, όμως, ενισχύεται και το κοινωνικό στίγμα. Έτσι, ζει ο θρύλος του ψυχοπαθή.
Ο θρύλος του ψυχοπαθή συνοδεύεται από εγκληματική συμπεριφορά και την απουσία ηθικών φραγμών και κοινωνικών αναστολών. Η παρουσίαση του ψυχοπαθή ως αιμοσταγή δολοφόνου οδηγεί συχνά στο συμπέρασμα της μη θεραπευσιμότητας ή μάλλον καλύτερα της μη διαχειρισιμότητας της ψυχοπάθειας από τα άτομα που πάσχουν. Το σκεπτικό αυτό δεν εμφανίζεται μόνο στο γενικό πληθυσμό, αλλά έχει ξεφυτρώσει ακόμα στο πλαίσιο ερευνών που σχετίζονται με την ψυχοπάθεια. Οι D’Silva, Duggan και McCarthy (2004, στο Larsen, 2019) στην σχετική ερευνά τους όπου αξιολόγησαν 24 έρευνες καταλήγουν πως άτομα με ψυχοπάθεια δε λαμβάνουν θεραπεία και βοήθεια επειδή ακριβώς υπάρχει η προκατάληψη ότι η ψυχοπάθεια δεν θεραπεύεται, ούτε βελτιώνεται αλλά χειροτερεύει. Εδώ παρατηρούμε την «ψυχιατρική» απαισιοδοξία («psychiatric pessimism», δική μου μετάφραση), όπως την αναφέρει ο Larsen (2019), από ειδικούς, που και αυτοί επηρεάζονται από το στίγμα της ψυχοπάθειας. Η «ψυχιατρική» απαισιοδοξία όμως, μεταφέρεται και έξω από το γραφείο του ψυχολόγου και του ψυχιάτρου, στα δικαστήρια, όπου τα πράγματα παίρνουν μια ενδιαφέρουσα τροπή.
Μέσα στο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο του καπιταλισμού είναι ενδιαφέρον το πώς άτομα με υψηλά επίπεδα ψυχοπάθειας τείνουν να αναδεικνύονται σε υψηλές θέσεις σε εταιρείες και επιχειρήσεις υποδηλώνοντας πώς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ίσως σχετίζονται με την εργασιακή τους ανέλιξη. Στην έρευνα των Babiak et. al (2010, στο Jurkajo, Majesti & Brazil, 2021), θετικά χαρακτηριστικά, όπως δημιουργικότητα, καινοτομία και επικοινωνιακές δεξιότητες σχετίζονται με κάποια χαρακτηριστικά της ψυχοπάθειας. Στην έρευνα των Jurjako, Malesti και Brazil (2021) για την ψυχοπάθεια, συνδέουν την ικανότητα των ψυχοπαθών να προσαρμόζονται εξαιρετικά καλά σε αντίξοα και ανταγωνιστικά πλαίσια, λόγω του fast-life strategy που υιοθετούν. Αυτό το είδος στρατηγικής σχετίζεται με πτωχά περιβάλλοντα, όσον αφορά τις πόρους και τις πιθανότητες επιβίωσης. Γιατί όμως να το υιοθετήσουν; Αυτό που πολλοί δεν γνωρίζουν είναι πως πολλά άτομα με ψυχοπάθεια μεγαλώνουν σε ασταθή και κακοποιητικά περιβάλλοντα. Έτσι, μπαίνει και ο παράγοντας του ψυχολογικού τραύματος και του περιβάλλοντος στο παιχνίδι της ψυχοπάθειας.
Για αυτό το λόγο, πολλές ελπιδοφόρες θεραπείες δίνουν έμφαση στο κοινωνικό περίγυρο και στις σχέσεις με τους άλλους (πχ. γονείς, φίλους). Οι θεραπείες είναι μια προσπάθεια περιορισμού των αρνητικών επιδράσεων της ψυχοπάθειας προς το κοινωνικό πλαίσιο μέσα από την ενίσχυση ενσυναίσθησης (empathy-based therapies) και μέσα από τις επεμβάσεις στο περιβάλλον, θετική ανατροφοδότηση και επαίνους. Άλλες έρευνες μας παρουσιάζουν δεδομένα για εργασιακά πλαίσια, όπου προτείνεται η διαφορετική οργάνωση της εργασίας και του εργασιακού πλαισίου, ώστε να αντιμετωπιστεί η αρνητική επίδραση των ψυχοπαθητικών τάσεων κάποιων εργαζομένων προς άλλους εργαζομένους, αναθέτοντας τους εργασίες που δεν προϋποθέτουν την συνεργασία με τους άλλους. Με αυτό το τρόπο, αξιοποιούνται οι ικανότητες των εργαζομένων με υψηλά επίπεδα ψυχοπάθειας, χωρίς να βλάπτεται το εργασιακό πλαίσιο.
Το θέμα της ψυχοπάθειας και του στίγματός της είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Το παρόν άρθρο είχε πολλές πληροφορίες και ανέφερε πολλά θέματα. Κυρίως ελπίζω να άνοιξα λίγο τους ορίζοντες σας, όπως άνοιξα τους δικούς μου πάνω στο θέμα της ψυχοπάθειας. Ίσως η ψυχοπάθεια να μην είναι τελικά κάτι τόσο σκοτεινό και μακρινό, εάν ζει τόσο κοντά μας...
Βιβλιογραφία:
DeAngelis, T. (2022, March 1). A broader view of psychopathy. Monitor on Psychology, 53(2). https://www.apa.org/monitor/2022/03/ce-corner-psychopathy
Jurjako, M., Malatesti, L., & Brazil, I. A. (2022). The societal response to psychopathy in the community. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 66(15), 1523–1549. https://doi.org/10.1177/0306624X211023918
Larsen R. R. (2019). Psychopathy treatment and the stigma of yesterday’s research. Kennedy Institute of Ethics Journal, 29(3), 243–272. https://doi.org/10.1353/ken.2019.0024
Psychopathy. (2023, February 13). In Wikipedia. Retrieved February 18, 2023, from https://en.m.wikipedia.org/wiki/Psychopathy
Πηγή φωτογραφίας: https://unsplash.com/photos/wUZjnOv7t0g