Να είσαι ή να μην είσαι αυτό που θες να είσαι; Ιδού η απορία!
Από Ηλιάνα Ηλιάδου
Αν και θα ήθελα πολύ να έκανα ένα κακό αστείο για τον Σαίξπηρ, δυστυχώς ο τίτλος αναφέρεται σε κάτι εντελώς διαφορετικό. Η χρήση του δυστυχώς είναι πολύ συγκεκριμένη, διότι πηγάζει από ένα ακόμη βίαιο και θλιβερό γεγονός: η γυναικοκτονία της Άννας Ιβάνκοβα στον Άγιο Παντελεήμονα. Τι πιο σύνηθες θα έλεγε κανείς(!)… Τα τελευταία 3 χρόνια έχουν γνωστοποιηθεί πολλές γυναικοκτονίες και περιστατικά βίας (σωματικής/ψυχολογικής) κατά των γυναικών. Μπορεί στη πραγματικότητα αυτός ο αριθμός να είναι μεγαλύτερος, αλλά αξίζει να χαρακτηριστεί ως μια γενναία αρχή. Θα ήθελα εξαρχής να ξεκαθαρίσω πως δεν πρόκειται για ένα δημοσιογραφικό “φύλλο”, αλλά για μια ανάλυση αυτού του φαινομένου από ψυχολογική σκοπιά.
Η επιλογή αυτής της περίπτωσης είναι μια εξαιρετική αφορμή για έναν συγκεκριμένο λόγο. Ας το διερευνήσουμε μαζί. Η Άννα ήταν μια τρανς γυναίκα, μετανάστρια από την Κούβα. Νομίζω πως αυτά είναι αρκετά για να κατανοήσουμε το προφίλ της ή αλλιώς την κοινωνική της ταυτότητα.
Τι ορίζουμε ως κοινωνική ταυτότητα; Οι Tajfel και Turner (1986) την χαρακτήρισαν ως «κοινωνικές κατηγορίες στις οποίες ανήκουμε και ταυτιζόμαστε με αυτές». Μέσα από τις κοινωνικές κατηγορίες χτίζουμε την κοινωνική μας ταυτότητα και το αίσθημα του ανήκειν στις ομάδες που εντασσόμαστε. Ιδιαίτερο είναι το ενδιαφέρον της Κοινωνικής Ψυχολογίας, που εστιάζει κυρίως στο πώς επηρεάζεται η συμπεριφορά των άλλων απέναντι σε ένα άτομο με την εκάστοτε ταυτότητα. Με άλλα λόγια πώς αυτή επηρεάζει τη διομαδική συμπεριφορά, δηλαδή «κάθε αντίληψη, νόηση ή συμπεριφορά που επηρεάζεται από την επίγνωση των ατόμων ότι οι ίδιοι κι οι άλλοι είναι μέλη διακριτών κοινωνικών ομάδων κι από την ταύτισή τους με αυτές».
Αυτός ο ορισμός είναι το κλειδί της σύνδεσης, διότι αναγνωρίζει την διάχυτη επίδραση που έχουν στην συμπεριφορά οι πραγματικές ή προσλαμβανόμενες σχέσεις μεταξύ των ομάδων. Η διομαδική συμπεριφορά μπορεί να εκφραστεί είτε από το σύνολό της είτε από μεμονωμένα άτομα/ «εκπροσώπους» της. Στη περίπτωση αυτή, η συμπεριφορά του δράστη τείνει να επηρεάζεται από το γεγονός ότι ξέρει πως ανήκει σε μια ομάδα διαφορετική από αυτή της Άννας.
Βέβαια, η αίσθηση επίγνωσης δεν αρκεί για τη διερεύνηση των διομαδικών σχέσεων. Εξίσου σημαντικό στοιχείο για τη μελέτη της διομαδικής συμπεριφοράς είναι το status, η σχετική θέση της κάθε ομάδας στην εκάστοτε ιεραρχική, κοινωνική ταξινόμησή τους κι η αίσθηση ισχύος μιας ομάδας, που συνήθως συμβαδίζουν. Με άλλα λόγια, αν το άτομο (άρα κι η ομάδα του) νιώθει πως ανήκει κάπου που του προσδίδει θετική κοινωνική κι ισχυρή ταυτότητα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια σειρά συγκρίσεων με άλλες ομάδες κι έτσι να εκφραστεί η διομαδική συμπεριφορα προς τα μέλη της (βασισμένη κυρίως στη σύγκριση).
Μια βασική υπόθεση θα μπορούσε να είναι επειδή η Άννα ήταν γυναίκα –άρα χαμηλότερο status- ή επειδή ήταν μετανάστρια από την Κούβα –ανίσχυρη κοινωνική ομάδα- ή επειδή ήταν τρανς γυναίκα που αποδήμησε στην Ελλάδα –ανίσχυρη κοινωνική ομάδα και χαμηλό status- εκδηλώθηκε αυτή η συμπεριφορά που οδήγησε στο «τέλος» της. Ωστόσο, δεν θεωρούνται επαρκείς τέτοιες υποθέσεις για να εξηγήσουν αυτό αλλά και τόσα ακόμα περιστατικά βίας των γυναικών, τα οποία έρχονται στο φως μέρα με τη μέρα. Επίσης, ένα μικρό ποσοστό ανθρώπων θα αποδώσει την εξήγηση του βασισμένη στη θεωρία. Το πιθανότερο είναι να καταφύγει κανείς στα πρόχειρα “Πιθανότατα κάτι θα έκανε…”, “Το παίζει θύμα” κ.λπ. Μάλλον χρειάζονται πολλά περισσότερα για να δοθεί λύση στη μάστιγα εκδικητικής βιαιότητας που βιώνουν πολλές γυναίκες καθημερινά.
Μήπως θα πρέπει να αναθεωρήσουμε την κοινωνική ιεραρχία των ομάδων και να απαλλαχτούμε από την επιρροή της ιδέας «εγώ κι η ομάδα μου είμαστε ανώτεροι από σένα και την ομάδα σου»; Μήπως αυτές οι βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις είναι που μας οδηγούν σε φαινόμενα βίας, ρατσισμού, κοινωνικού αποκλεισμού; Μήπως να αρχίσουμε να αναδομούμε τον χαρακτήρα, τις αξίες και τη συμπεριφορά των ομάδων με σκοπό τέτοια περιστατικά να θεωρούνται «εξαιρέσεις» κι όχι ο «κανόνας», κι ίσως να εξαφανιστούν μια και καλή;
Αν και δεν πρόκειται για εξιχνίαση του μυστηρίου απαντώντας σε ερωτήματα όπως ποιος, γιατί, πού, πώς κ.ά. νομίζω ότι είναι η στιγμή να αναδείξω το μεγαλύτερο ερώτημα που αποτελεί και την έμπνευση αυτού του άρθρου: τι την σκότωσε τελικά; Το ότι ήταν τρανς, γυναίκα, μετανάστρια ή όλα αυτά μαζί; Κατά τη γνώμη μου, ένα είναι σίγουρο. Δεν χάνω την ελπίδα μου για έναν και μόνο λόγο: σε όλα αυτά βλέπω την επιλογή. Επέλεξε να είναι μια τρανς γυναίκα, επέλεξε να έρθει στην Ελλάδα και πάνω από όλα… επέλεξε να γίνει αυτό που ήθελε να είναι.
Βιβλιογραφία:
Dovidio, J. F., & Gaertner, S. L. (2010). Intergroup bias. In S. T. Fiske, D. T. Gilbert, & G. Lindzey (Eds.), Handbook of social psychology (Vol. 2, pp. 1075-1200). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc.
Αλεξάνδρα Χατζή (2018). Κοινωνική ταυτότητα και Διομαδικές σχέσεις (pp. 1-58)
Μαρία Μανωλίκα (2019). Διομαδικές σχέσεις στην κοινωνική ψυχολογία (pp. 1-29)
Ellemers, N., Spears, R., & Doosje, B. (2002). Self and social identity Annual Review of Psychology, 53, 161-186.
Η φωτογραφία εξωφύλλου έχει ληφθεί από Mika Baumeister, unsplash.com