Σώζοντας την παγιδευμένη πριγκίπισσα…
Από Σοφία Πετρίδου
Μια γυναίκα με κάποιο χάρισμα ή προνόμιο (η ”πριγκίπισσα’’) βρίσκεται παγιδευμένη σε ένα -μεταφορικά μιλώντας ή μη- αδιέξοδο (ο “πύργος”) περιμένοντας καρτερικά έναν άνδρα (τον “ιππότη”) να τη βγάλει από αυτό. Αν όντως ο ιππότης έρθει, η πριγκίπισσα, όπως κι εκείνος, συναντούν ο ένας στο πρόσωπο του άλλου το χαμένο τους μισό. Και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς…
Η φόρμα της παραπάνω ιστορίας δεν μας είναι άγνωστη. Το επαναλαμβανόμενο trope της διάσωσης της ηρωίδας από τον ήρωα, όμως, δεν περιορίζεται στους μύθους και τα παραμύθια. Αντανακλάται, αντίθετα, στην κοινωνική πραγματικότητα (πιο συγκεκριμένα στις ετεροσεξουαλικές σχέσεις) και είναι αλληλένδετο με ένα είδος σεξισμού… καλοπροαίρετου(!)
Τί σημαίνει όμως “καλοπροαίρετος σεξισμός”; Με τον όρο αυτό έχει σημαδευτεί η ιδεολογία που κατασκευάζει τη “γυναίκα” ως μια οντότητα προικισμένη με τις φιλοκοινωνικές ιδιότητες της ευγένειας, της ηθικής και της αγνότητας, που ολοκληρώνει τον άνδρα και χρειάζεται την προστασία του. Η εικόνα που σχηματίζεται για το γυναικείο φύλο, εξυπηρετεί την εξιδανίκευση μα και ταυτόχρονα την αποδυνάμωση του, συντηρώντας έτσι την πατριαρχία, καθώς δικαιολογεί την ανωτερότητα του ανδρικού φύλου και τη διάκριση των έμφυλων ρόλων σε γυναίκες-”νταντάδες’’ και άνδρες-’’κουβαλητές”. Η διατήρηση αυτού του status quo, σύμφωνα με τη θεωρία των Glick και Fiske (1996) που και έχει κεντρική θέση στη μελέτη του καλοπροαίρετου σεξισμού, γίνεται σε σύμπραξη με τον εχθρικό σεξισμό. Στον αντίποδα από τον καλοπροαίρετο, ο εχθρικός σεξισμός τροφοδοτείται από μισογυνιστικές πεποιθήσεις που κατευθύνονται προς γυναίκες που θεωρούνται “επικίνδυνες”. Συνδυαστικά οι δύο μορφές του σεξισμού, συνθέτουν μια διπολική εικόνα για τις γυναίκες διαχωρίζοντας τες στους υποτύπους της αγνής και της “έκφυλης”. Λειτουργούν έτσι, ως ιδεολογικό στήριγμα για την ανταμοιβή των γυναικών που υιοθετούν παραδοσιακούς ρόλους και την τιμωρία εκείνων που τους απορρίπτουν (για περισσότερα πάνω σε αυτό το δίπολο βλέπε και το άρθρο της Γεωργίας για το Madonna-vs-Whore-complex).
Μια σημαντική διαφορά της καλοπροαίρετης όψης του σεξισμού από την εχθρική, είναι το ότι εκδηλώσεις της πρώτης δεν γίνονται πάντα αντιληπτές ως σεξιστικές. Αντίθετα, προβάλλονται ως εκδηλώσεις ιπποτισμού και αυτοθυσίας των ανδρών και - γενικά και ειρωνικά- ενδείξεις μιας ωφέλιμης, για τις γυναίκες, αντιμετώπισής τους. Αναζητώντας το γιατί, έχει προταθεί ότι η ελκυστικότητα ενός άνδρα που υιοθετεί τις αρχές του καλοπροαίρετου σεξισμού, πηγάζει από την ανάγκη μιας γυναίκας να διασφαλίσει την αφοσίωση του συντρόφου της. Στην έρευνα των Cross και Overall (2017) βρέθηκε ότι γυναίκες με τάσεις για ανασφαλή/αγχώδη προσκόλληση (high attachment anxiety), αυτές δηλαδή που τείνουν να αναζητούν περισσότερο την ασφάλεια στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, έβρισκαν πιο ελκυστικό το προφίλ του άνδρα-καλοπροαίρετου σεξιστή από ότι γυναίκες με χαμηλότερο άγχος προσκόλλησης. Παρότι αυτό υπονοεί ότι η προτίμηση των γυναικών να κάνουν σχέσεις με καλοπροαίρετους σεξιστές είναι η αντανάκλαση ενός συνειδητού συμβιβασμού τους, μια εναλλακτική προσέγγιση υποστηρίζει ότι η εικόνα (ή καλύτερα το γνωστικό σχήμα) του καλοπροαίρετου σεξιστή διαστρεβλώνεται προκειμένου να γίνει ελκυστική (για τις λεπτομέρειες βλ. έρευνα των Hopkins-Doyle et al., 2019). Στη διαστρέβλωση αυτή κεντρικό ρόλο έχει το στοιχείο της θέρμης: με το να γίνεται αντιληπτός ο καλοπροαίρετος σεξιστής ως προστατευτικός και τρυφερός σύντροφος, τα μέχρι πρότινος αρνητικά στοιχεία του προφίλ του εξουδετερώνονται. Επειδή όμως η ουσία του καλοπροαίρετου σεξισμού δεν βρισκεται μονάχα σε κάποια προφίλ ανδρών, αλλά στην ιδεολογία μιας κοινωνίας συνολικά, μια τρίτη προσέγγιση συμπληρώνει τον χάρτη της ανθεκτικότητας του, εισάγοντας τη διάσταση του πώς αντιδρούν- ή μάλλον δεν αντιδρούν - οι γυναίκες απέναντι του (Becker et al.,2011). Τα φιλοκοινωνικά χαρακτηριστικά και τα σχετικά με τον ιπποτισμό προνόμια που “δίνει” στις γυναίκες, όχι μόνο δεν τις κινητοποιούν σε συλλογική δράση για την ανατροπή αυτής της ιδεολογίας, αλλά πρόσθετα τις ωθούν να επιλέξουν τον δρόμο της ατομικής τους εξασφάλισης με την επιλογή ενός υψηλού status συντρόφου, που και θα τις ανεβάσει οικονομικα ή/και κοινωνικά.
Καλοπροαίρετος και εχθρικός σεξισμός, καθένας με τον τρόπο του, λειτουργούν προς όφελος της πατριαρχίας. Το πλεονέκτημα του καλοπροαίρετου έχει αποδοθεί στην ανάγκη για ασφάλεια που αυτός ικανοποιεί, στην επιθυμία για συλλογική αντίδραση που σβήνει, στον ρόλο που παίζει η θέρμη στη γνωστική του διαστρέβλωση. Το γιατί τελικά η παγιδευμένη πριγκίπισσα περιμένει τον γενναίο ιππότη για να ξεφύγει από το αδιέξοδο παραμένει ένα ερώτημα ανοιχτό σε συζήτηση. Στο μεταξύ, δε λέμε και κανένα άλλο παραμύθι;
Βιβλιογραφία:
Glick, P., & Fiske, S. T. (2001). An ambivalent alliance: Hostile and benevolent sexism as complementary justifications for gender inequality. American Psychologist, 56(2), 109–118. https://doi.org/10.1037/0003-066X.56.2.109
Cross, E. J., and Overall, N. C. (2018) Women's attraction to benevolent sexism: Needing relationship security predicts greater attraction to men who endorse benevolent sexism. Eur. J. Soc. Psychol., 48: 336– 347. https://doi.org/10.1002/ejsp.2334.
Hopkins-Doyle, A., Sutton, R. M., Douglas, K. M., & Calogero, R. M. (2019). Flattering to deceive: Why people misunderstand benevolent sexism. Journal of Personality and Social Psychology, 116(2), 167–192. https://doi.org/10.1037/pspa0000135
Becker, J. C., & Wright, S. C. (2011). Yet another dark side of chivalry: Benevolent sexism undermines and hostile sexism motivates collective action for social change. Journal of personality and social psychology, 101(1), 62. https://doi.apa.org/doiLanding?doi=10.1037/a0022615
Photo by Miguel Gonzalez on Unsplash