Τι κοινό έχει ο Φρόυντ, η Μαντόνα και μία πόρνη;
Από Γεωργία Πετρίδου
Το ξέρω ότι ακούγεται σαν η αρχή ενός καλού ανεκδότου, αλλά (έκπληξη!) δεν είναι.
Ας μιλήσουμε για τα εμπλεκόμενα πρόσωπα. Ο Φρόυντ, ο γνωστός ψυχίατρος, ο πονοκέφαλος, συνήθως, των φοιτητών ψυχολογίας, είναι ο πατέρας της ψυχανάλυσης. Η Μαντόνα (δεν είναι η τραγουδίστρια για όσους σκέφτηκαν αυτή) στα ιταλικά σημαίνει «η Κυρία», αλλά χρησιμοποιείται και για να επικαλεστούμε την Μητέρα του Χριστού, το αντίστοιχο δηλαδή στα ελληνικά είναι μάλλον το «Παναγία». Τέλος, η πόρνη δεν απαιτεί ιδιαίτερη εξήγηση. Τι τους ενώνει λοιπόν; Όχι ένα ξεκαρδιστικό αστείο, αλλά ένα σύνδρομο.
Ο Φρόυντ, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, αναρωτήθηκε γιατί ένας άνδρας δεν βρίσκει πια τη σύζυγό του ελκυστική και την απατάει. Η απάντηση του ήταν, σαφώς, πως υπάρχουν ανεπίλυτα ζήτημα με την μητέρα του που οδηγούν σε σεξουαλικές δυσλειτουργίες και προβλήματα στις σχέσεις με άλλες γυναίκες. Το σύνδρομο που περιέγραψε ο Φρόυντ ονομάστηκε «Madonna-Whore Complex» (στα ελληνικά «Σύνδρομο Μαντόνα-Πόρνη») και περιγράφει το φαινόμενο ως εξής: Οι άνδρες που πάσχουν από τον σύνδρομο αυτό, διχοτομούν το γυναικείο φύλο σε δυο κατηγορίες, στις Μαντόνες, δηλαδή τα «καλά» κορίτσια, και στις Πόρνες, δηλαδή τα «κακά» κορίτσια. Συνήθως οι πρώτες επιλέγονται για τη θέση της συντρόφου/συζύγου, ενώ οι δεύτερες μένουν στη θέση της ερωμένης. Η διχοτόμηση βασίζεται στη ιδέα πως οι άνδρες δεν μπορούν να αισθανθούν έλξη προς μια γυναίκα χωρίς να περιορίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη της σε αντικείμενο σεξουαλικής ικανοποίησης. Η έλξη προς τη σύντροφό τους βασίζεται στη υποτίμηση της και στη διατήρηση μιας ιεραρχίας, όπου οι άνδρες έχουν τον έλεγχο. Με άλλα λόγια, δεν έλκονται από τις Μαντόνες, που αποτελούν πρότυπα αγνότητας και είναι σεβαστές οντότητες, αλλά έλκονται από τις πόρνες, που αποτελούν πρότυπα διαφθοράς και αντικείμενα σεξουαλικού πόθου.
Ο Φρόυντ δεν θα έλεγα πως έκανε μια τρομερή ανακάλυψη με αυτό το σύνδρομο. Απλώς έδωσε όνομα σε ένα μοτίβο που επανεμφανιζόταν συχνά- πυκνά στη ανθρώπινη ιστορία σε δυτικές και μη κοινωνίες. Η σύγκρουση ανάμεσα στη Μαντόνα και την Πόρνη δεν είναι μια απλή διχοτόμηση από τη πλευρά του ατόμου, αλλά ένα σύνολο εσωτερικευμένων κοινωνικών μηνυμάτων, τόσο για τους ρόλους των γυναικών σε ετερόφυλες σχέσεις, όσο για τον τρόπο αντίληψης αυτών από άνδρες και γυναίκες. Η Μαντόνα συνδυάζει την αγνότητα με την μητρότητα και την ευαλωτότητα της γυναικείας φύσης, ενώ η Πόρνη αποτελεί το ακριβώς αντίθετο, μια προσωποποίηση του πόθου, της γυναικείας σεξουαλικότητας και της απειλητικής δύναμης της. Όλη αυτή η ιστορία μας γυρνάει πίσω σε πατριαρχικές πεποιθήσεις περί θηλυκής αγνότητα και ηθικής αξιολόγησης γυναικών, με βάση τη σεξουαλική ζωή και σεξουαλική έκφραση τους. Εδώ είναι σαφές ότι ισχύουν δύο μέτρα και δύο σταθμά για άνδρες και γυναίκες.
Η διχοτόμηση του γυναικείου φύλου σε Μαντόνες και Πόρνες σχετίζεται με την ανισότητα των φύλων, την αντιμετώπιση των γυναικών ως αντικείμενα σεξουαλικού πόθου, το σεξισμό (καλοπροαίρετος και εχθρικός προς το γυναικείο φύλο) και την υποστήριξη της κοινωνικής ιεραρχίας και υπεροχής ενός φύλου έναντι του άλλου (Bareket et al., 2018). Η έρευνα, που παρουσίασε τα παραπάνω ευρήματα, έλεγξε την ικανοποίηση των συμμετεχόντων της (ετερόφυλοι άνδρες) όσον αφορά τις ρομαντικές τους σχέσεις με άλλες γυναίκες. Οι συμμετέχοντες, οι οποίοι υιοθετούσαν απόψεις που υποστήριζαν την διχοτόμηση, ανέφεραν λιγότερη ικανοποίηση. Αυτό το εύρημα μας θυμίζει αυτά που λέγαμε πιο πριν για τον Φρόυντ και την ασυμβατότητα της σεξουαλικής απόλαυσης και έλξης με την αγάπη, τη συντροφικότητα και την μητρότητα.
Συγκεφαλαιώνοντας, η διχοτόμηση των γυναικών στις δυο πολωτικές κατηγορίες φαίνεται πως ενισχύει τα θεμέλια της πατριαρχίας και τις αξίες της με αρνητικές επιπτώσεις για τις γυναίκες, τους άνδρες και τις ετερόφυλες σχέσεις. Ειδικότερα, είναι ενδιαφέρον πως οι άνδρες εξαναγκάζονται σε μια διαρκή υπεράσπιση της αρρενωπότητας τους και της κοινωνικής υπέροχης τους από κινδύνους, όπως η γυναικεία σεξουαλικότητα και η συναισθηματική ευαλωτότητα τους. Αυτό οδηγεί σε έντονο ψυχολογικό άγχος για τους άνδρες και λιγότερο ικανοποιητικές σχέσεις, όπου δεν ικανοποιούνται οι συναισθηματικές ανάγκες τους, οι οποίες συχνά τίθενται σε δεύτερη μοίρα από τους ίδιους.
Είναι ξεκάθαρο πως οι πεποιθήσεις για τη διχοτόμηση Μαντόνα-Πόρνη αποτελούν ένα κοινωνικό κατασκεύασμα που μπορεί να παρατηρηθεί στη καθημερινότητα μας και όχι μόνο. Είναι καλά ριζωμένες στην ιστορία μας και κυρίως στο τρόπο που την αφηγούμαστε. Σας παροτρύνω να ψάξετε αυτή τη διχοτόμηση σε συζητήσεις, ταινίες και ιστορίες που ακούτε. Ίσως να ανακαλύψετε δικές σας προκαταλήψεις για άλλους/ες και τις σχέσεις σας με αυτούς/ες ή τις προκαταλήψεις άλλων για εσάς.
Βιβλιογραφία:
Bareket, O., Kahalon, R., Shnabel, N., & Glick, P. (2018). The Madonna-Whore Dichotomy: Men who perceive women's nurturance and sexuality as mutually exclusive endorse patriarchy and show lower relationship satisfaction. Sex Roles: A Journal of Research, 79(9-10), 519–532. https://doi.org/10.1007/s11199-018-0895-7
The Take. (2022, January 11). How the madonna-whore complex still reigns. [Video]. YouTube. https://youtube.com/watch?v=LuZAvmPKecE&si=EnSIkaIECMiOmarE
Οι φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν στο κολαζ: