Τα πολλά πρόσωπα του χιούμορ
Από Σοφία Πετρίδου
Το βρίσκουμε στις αυθόρμητες συνομιλίες, στις σχέσεις, στις ιστορίες που διαβάζουμε ή βλέπουμε σε κάθε οθόνη, μικρή και μεγάλη.. το χιούμορ είναι παντού. Η αισθητή παρουσία του, όμως, στην καθημερινή μας ζωή δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Τι κρύβεται από κάτω;
Χιούμορ ως μηχανισμός άμυνας
Αρκετά συχνά καλούμαστε να διαχειριστούμε αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα που βιώνουμε ως αποτέλεσμα δυσάρεστων εξωτερικών καταστάσεων είτε εσωτερικών συγκρούσεων. Ένας τρόπος να το πετύχουμε αυτό είναι να αρνηθούμε το άγχος ή τον πόνο που αυτά μας προκαλούν μετατρέποντας τα σε αστεία, σε αντικείμενα χλευασμού. Όλο αυτό – σύμφωνα και με τις προσεγγίσεις που εστιάζουν στην αμυντική διάσταση του χιούμορ – γίνεται ασυνείδητα: Ο μικρός Νάρκισσος μέσα μας θριαμβεύει απέναντι στην αδυναμία του, κερδίζοντας ευχαρίστηση από το γεγονός ότι δεν αφήνει την αρνητικότητα να τον «ρίξει κάτω». Έτσι η πηγή του άγχους αντιστρέφεται σε πηγή ικανοποίησης από τον εαυτό , άρα πηγή δύναμης . Ως ένα βαθμό μια τέτοια διαστρέβλωση της πραγματικότητας – εξωτερικής ή εσωτερικής – λειτουργεί προς όφελος του ατόμου επιτρέποντας το να προσαρμοστεί απέναντι σε μεμονωμένες δύσκολες καταστάσεις και δυσάρεστες εμπειρίες . Όταν όμως καταφεύγει σε αυτό τον μηχανισμό εμμονικά, τότε και « χαντακώνεται», αφού ουσιαστικά αποφεύγει να έρθει αντιμέτωπο πρόσωπο με πρόσωπο με τις οδυνηρές σκέψεις και συναισθήματα και να τα διαχειριστεί με εποικοδομητικό τρόπο.
Χιούμορ ως δημιουργός νοήματος
Δε συμφωνούν όλοι βέβαια με την θεώρηση του χιούμορ ως έναν ασυνείδητο αμυντικό μηχανισμό. Αντίθετά, προσεγγίσεις που το βλέπουν περισσότερο ως μια (συνειδητή) στρατηγική, του αποδίδουν και την ικανότητα να απαλλάξει το άτομο – ακόμα και το σύνολο - από τη δυσλειτουργική άμυνα. Φέρνει στο φως προσωπικές σκέψεις και (κοινωνικά) ζητήματα που με άλλο τρόπο δύσκολα θα μπορούσαν να εξωτερικευτούν – λόγω ντροπής και αυτολογοκρισίας μήπως; - δίνοντας σε αυτά ένα πλαίσιο, όπου νοηματοδοτούνται εκ νέου. Προσεγγίζονται δηλαδή «μεταμφιεσμένα» πάλι αλλά με την καίρια διαφορά τώρα, ότι το άτομο που αστειεύεται, όπως και το άτομο που αντιδρά στο αστείο, γνωρίζουν το μήνυμα/περιεχόμενο που υπονοείται. Τα νέα νοήματα που δημιουργούν και μοιράζονται μεταξύ τους τα άτομα δεν αποκρύπτουν τα δυσάρεστα περιεχόμενα, αντίθετα τα βάζουν στο επίκεντρο. Ταυτόχρονα όμως συντελείται και κάτι εξίσου θετικό: διευκολύνεται η επικοινωνία , ενισχύονται οι διαπροσωπικοί / κοινωνικοί δεσμοί. Ιδίως σε σκοτεινές φάσεις της ζωής του αλλά και σε σκοτεινές εποχές, σε συλλογικό επίπεδο ο άνθρωπος έχει δείξει, ότι μέσα από το χιούμορ αντιτάσσει στις αντιξοότητες τη γελοιοποιημένη αντανάκλαση τους και προστατεύει τους άλλους και τον εαυτό του από την απελπισία .
Αυτοσαρκασμός
Ανεξάρτητα από το αν χρησιμοποιείται ασυνείδητα ή συνειδητά, μια ιδιαίτερη περίπτωση χιούμορ αποτελεί ο αυτοσαρκασμός, στον οποίο και το περιεχόμενο του αστείου είναι ο ίδιος μας ο εαυτός στο επίπεδο της ατομικής είτε της κοινωνικής του ταυτότητας. Όταν, για παράδειγμα, αστειευόμαστε για χαρακτηριστικά της εξωτερικής εμφάνισης , της προσωπικότητας ή των ταυτοτήτων μας – και συχνά για τέτοια που βλέπουμε ως «ελαττώματα» ή αδυναμίες -, αυτό- αξιολογούμαστε έμμεσα μέσα από μια πιο ουδέτερη ματιά, πράγμα που μας επιτρέπει να δούμε τον εαυτό μας ως σύνολο, συμπεριλαμβάνοντας ενδεχομένως πλευρές του που δεν μας αρέσουν και τόσο. Αυτό, ανάλογα με τα κίνητρα και τη συχνότητα στην οποία χρησιμοποιείται, μπορούμε να το συνδέσουμε με υψηλότερου επιπέδου αυτογνωσία (όπου και το άτομο επιτυγχάνει να ενσωματώσει στην ταυτότητα του «λιγότερο θετικά» - για το ίδιο – στοιχεία), μπορούμε να το συνδέσουμε όμως και με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση (όπου και το άτομο αστειευόμενο, υποβιβάζει τρόπον τινά τον εαυτό του, προκειμένου να κερδίσει την αποδοχή των γύρω του). Όταν , σε ένα άλλο επίπεδο, μια κοινωνική ομάδα αυτοσαρκάζεται γύρω από χαρακτηριστικά, τα οποία τη διαφοροποιούν από άλλες, μπορούμε να παρατηρήσουμε μια μπόνους επίδραση – θετική μάλιστα. Δεδομένου ότι οι ιδιαιτερότητες της συχνά αποτελούν βάση των στερεοτύπων που κουβαλά, αυτοσαρκαζόμενη « ξεγυμνώνει» το στερεότυπο από το περιεχόμενο του. Πολεμά, επομένως, το στίγμα με το ίδιο του το δηλητήριο.
Κάπως χαοτικά όλα αυτά; Σε μια προσπάθεια πιο συστηματικής οργάνωσης του χιούμορ, το μοντέλο των Martin et al (2003) εντοπίζει τέσσερις κατηγορίες ανάλογα με την επίδραση και το περιεχόμενο του. Έτσι έχουμε το σχετικά ανώδυνο χιούμορ που κάνει τον εαυτό ή τους άλλους να νιώθουν καλύτερα ( «self-enhancing» και «affiliative» αντίστοιχα), αυτό που κάνει τους άλλους να νιώθουν χειρότερα προς όφελος του εαυτού («agressive»), και, τέλος , εκείνο που κάνει τον εαυτό να νιώθει χειρότερα προς όφελος των άλλων ( «self-defeating»). Με βάση όσα θίξαμε, θα μπορούσαμε να καταλήξουμε αντιστοιχώντας το αμυντικό χιούμορ με το self-enhancing, το συνειδητό /στρατηγικό με το «affiliative» και τον αυτοσαρκασμό με τις αντίστοιχες κατηγορίες που έχουν αντικείμενο τον εαυτό (« self – enhancing» και « self-defeating»). Έτσι όμως δε θα απλοποιούσαμε πολύ τα πράγματα;
Αστειευόμαστε για τον εαυτό είτε όχι, προστατεύουμε τον εαυτό μας ή τις σχέσεις μας με τους άλλους, αρνούμαστε τα επώδυνα συναισθήματα είτε δίνουμε σε αυτά ένα νέο νόημα, το χιούμορ δεν μπαίνει σε κουτάκια. Το πρόσωπο του συνεχώς αλλάζει μέσα από τον τρόπο που το χρησιμοποιούμε, από τις διαφορετικές ανάγκες που επιδιώκουμε να καλύψουμε με τη χρήση του και από την αντίδραση του «Άλλου» σε αυτή, γιατί τελικά ένα αστείο δε μπορεί να υπάρξει χωρίς έναν ακροατή…
Βιβλιογραφία
Freud, A.(1978).The Ego and the Mechanisms of Defence, Καστανιώτης.
Metzger, J. A. (2014). Adaptive defense mechanisms: function and transcendence. Journal of clinical psychology,70(5),478-488. https://doi.org/10.1002/jclp.22091
Zekavat, M. (2020). Reflexive humor and satire: a critical review. The European Journal of Humour Research,7(4),125–136. https://doi.org/10.7592/EJHR2019.7.4.zekavat
Rod A. Martin, R., A, Puhlik-Doris, P., Larsen, G., Gray, J., & Weir, K.(2003). Individual differences in uses of humor and their relation to psychological well-being: Development of the Humor Styles Questionnaire,
Journal of Research in Personality,37(1),48-75, https://doi.org/10.1016/S0092-6566(02)00534-2
Πηγές εικόνων-φωτογραφιών