Ο κύριος Yalom και η υπαρξιακή προσέγγιση

Από Σοφία Πετρίδου

Να αρχίσω με μια εξομολόγηση. Με τον όρο «υπαρξιακή ψυχοθεραπεία» δεν μιλάμε στην πραγματικότητα για ένα συγκεκριμένο μοντέλο κατανόησης της ανθρώπινης συνθήκης (συμπεριλαμβανομένων των δυσκολιών της), ούτε ένα σύνολο συγκεκριμένων τεχνικών μέσα από τις οποίες έρχεται η θεραπευτική αλλαγή. Αυτό, πάντως,  που ενώνει το σύνολο των υπαρξιακών θεραπευτ(ρι)ών, είναι ότι στα πλαίσια της θεραπείας  1) εστιάζουν σε θέματα που έφεραν στο τραπέζι οι υπαρξιστές φιλόσοφοι και 2) προτεραιότητα τους είναι να συνδεθούν αυθεντικά με το θεραπευόμενο (άτομο). Προς ικανοποίηση των αναγκών της παρούσας στήλης για κάτι λιγότερο ρευστό, θα γνωρίσουμε την υπαρξιακή θεραπεία μέσα από τη ματιά του Yalom, ενός εκ των τριών «ιερών τεράτων» αυτής της προσέγγισης. (οι άλλοι δυο είναι ο Frankl και ο May).

Το μοντέλο του Yalom για την κατανόηση των ψυχικών δυσκολιών στηρίζεται σε τέσσερις καταστάσεις που απορρέουν από το γεγονός και μόνο ότι υπάρχουμε («είμαστε») στον κόσμο: Θάνατος, Ελευθερία, Απομόνωση, Έλλειψη νοήματος. Η επίγνωση καθεμίας από αυτές τις τραγικές διαστάσεις της ύπαρξης συγκρούεται με τις ανάγκες μας για ζωή, εγγύτητα και μια «πυξίδα» που να καθοδηγεί και νοηματοδοτεί τις πράξεις μας. Η σύγκρουση αυτή είναι πηγή άγχους, η οποία και αποφεύγεται με το να ορθώνουμε απέναντι της ένα τείχος αμυνών. Καθώς ωριμάζουμε και οι υπάρχουσες  άμυνες παύουν να λειτουργούν ή και όταν γεγονότα της ζωής (π.χ. μια απώλεια) μας φέρνουν απότομα αντιμέτωπ@ με τις τραγικές διαστάσεις της ύπαρξης, το τείχος αυτό  ραγίζει ή καταρρέει γεννώντας μια γενικευμένη δυσφορία. Πιο εξειδικευμένες και λιγότερο παροδικές, ωστόσο, δυσκολίες εμφανίζονται όταν δεν αφηνόμαστε από άμυνες που δεν μας εξυπηρετούν πια, παρεμποδίζοντας μας έτσι, από το να αναπτυχθούμε και να ζούμε αυθεντικά.

Βασικός στόχος της θεραπείας, επομένως, είναι το άτομο να αποκτήσει επίγνωση του εαυτού του και να αλλάξει όσα τον εμποδίζουν τώρα από το να ζει αυθεντικά. Επειδή όμως πολύ γενικά και αόριστα είναι αυτά, ας δούμε τους στόχους που θέτει η θεραπεία σε σχέση με την κάθε τραγική διάσταση ξεχωριστά.

Άγχος Θανάτου : Προκύπτει από την αναπόδραστη συνθήκη της προσωπικής μας θνητότητας μας και αποφεύγεται μέσα από τον μηχανισμό της άρνησης. Πιστεύοντας ενδόμυχα , δηλαδή, ότι είμαστε άτρωτα όντα, είτε ότι κάποια υπέρτατη δύναμη θα κάνει την εξαίρεση για μας,  ξεγλιστράμε από την αγωνία ότι κάποια στιγμή θα πεθάνουμε. Στόχος της θεραπείας δεν είναι το άτομο να απαλλαχθεί από το άγχος, αλλά να το αποδεχτεί αντιμετωπίζοντας το κατάματα και -ιδανικά- να φτάσει σε ένα επίπεδο που θα είναι ικανό να αναστοχάζεται ως προς τα συναισθήματα που του γεννά ο θάνατος, χωρίς να παραλύει και να αναλώνεται υπερβολικά.

Άγχος Αβύσσου: ο Yalom αποτυπώνει με τον όρο «άβυσσος» την αίσθηση του ατόμου ότι «πέφτει η γη κάτω από τα πόδια του», όταν αυτό αποκτά επίγνωση της ελευθερίας του. Η ελευθερία στον υπαρξισμό είναι αλληλένδετη με την ευθύνη του ανθρώπου απέναντι στη δράση -ή τη μη δράση του-, την ευθύνη του να είναι δημιουργός του εαυτού και του κόσμου. Συχνά, άτομα που έρχονται για θεραπεία νιώθουν παγιδευμένα σε καταστάσεις της ζωής, ανήμπορα να τις αλλάξουν και σε αυτή την περίπτωση ρόλος της θεραπεύτριας είναι να τα βοηθήσει να αναγνωρίσουν την ευθύνη τους (και τα όρια αυτής!), να κάνουν ελεύθερες επιλογές και να αναλάβουν δράση σύμφωνα με αυτές. Αφετηρία αυτής της προσπάθειας γίνεται η συζήτηση γύρω από την ευθύνη του θεραπευόμενου στο εδώ και τώρα, στη συνθήκη της θεραπείας.

Υπαρξιακή Απομόνωση: Αναφέρεται στο αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στον εαυτό και τον κόσμο – τα άλλα άτομα, αντικείμενα και σύμβολα που παρέχουν κάποια σταθερότητα, όπως ρόλοι, αξίες και κανόνες. Όταν το άτομο σχετίζεται με τους άλλους με τρόπο που να τους χρησιμοποιεί για να καλύψει αυτό το κενό, η θεραπεία στοχεύει στο να κατανοήσει το άτομο τους δυσλειτουργικούς αυτούς τρόπους (την εξαρτημένη προσκόλληση σε κάποιο άλλο ή στο άλλο άκρο την τάση να αντιμετωπίζει τους άλλους ως αντικείμενα) και δουλεύοντας μέσα από την ίδια τη θεραπευτική σχέση, να καλλιεργήσει τα εφόδια για τη σύναψη υγιών και ώριμων σχέσεων.  

Έλλειψη Νοήματος: Ορισμένα άτομα έρχονται στη θεραπεία με αίτημα ότι στερούνται ενός βαθύτερου νοήματος που να τους δίνει μια κατεύθυνση σε σχέση με τις αξίες τους άλλα και μια συνοχή στη ζωή τους. Ρόλος της θεραπεύτριας δεν είναι να τους δώσει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, αλλά να διερευνήσει μαζί τους τις αξίες τους σε σχέση με διάφορες πηγές προσωπικού νοήματος, πχ δημιουργικότητα, αφοσίωση σε ένα σκοπό κ.α. Σε κάθε περίπτωση, το θεραπευόμενο άτομο ενθαρρύνεται να απαλύνει αυτό το κενό συμμετέχοντας στη ζωή και ανακαλύπτοντας το προσωπικό του νόημα παράλληλα με την ατομική και κοινωνική του ταυτότητα.

Όχημα, λοιπόν,  για την επίτευξη των στόχων που θέτει η υπαρξιακή θεραπεία αποτελεί για τον Yalom, όπως και τους άλλους υπαρξιακούς, η θεραπευτική σχέση. Η θεραπεύτρια από τη μεριά της προσπαθεί να κατανοήσει πώς βιώνει τον κόσμο το θεραπευόμενο άτομο και  να συνδεθεί αυθεντικά μαζί του, δείχνοντας ειλικρίνεια, σεβασμό και το θάρρος να μοιραστεί κοινές με αυτό προσωπικές της ανησυχίες (εφόσον αυτό θα είναι βοηθητικό για το ίδιο). Από την μεριά του, το θεραπευόμενο άτομο καλείται να λάβει ενεργό ρόλο στη διαδικασία. Μια άσκηση που ενισχύει ή επαναφέρει τη σύνδεση θεραπευτή-θεραπευόμενου  είναι η εστίαση στο εδώ και τώρα, στο να στρέφει ο θεραπευτής τη συζήτηση στο πώς νιώθει ή τι σκέφτεται  κάθε πλευρά για την άλλη τη δεδομένη στιγμή.

Παρότι η υπαρξιακή προσέγγιση δεν έχει να επιδείξει μια δική της εργαλειοθήκη τεχνικών, θίγει και δουλεύει στα πλαίσια της θεραπείας προβλήματα που συναντάμε ολοένα και εντονότερα σήμερα, όπως η απομόνωση και η έλλειψη σκοπού/νοήματος. Αν και το μοντέλο του Yalom παρουσιάστηκε ως ένα μοντέλο κατανόησης των ψυχικών δυσκολιών, στην πραγματικότητα μιλά για συνθήκες με τις οποίες ερχόμαστε όλ@ αντιμέτωπα ανεξάρτητα αν υποφέρουμε ή όχι.

Βιβλιογραφία:

Yalom, I. D. (1980). Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία. Εκδόσεις ΆΓΡΑ

Corey, G. (2005). Η υπαρξιακή θεραπεία.

Στο Ε. Κοτρωτσίου (Επιμ.), Θεωρία και πρακτική της συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας (1η Εκδ.,216-245). Ελλην.

Προτείνουμε:

Yalom, I. D. Πλάσματα μιας ημέρας και άλλες ιστορίες ψυχοθεραπείας. Εκδόσεις ΆΓΡΑ  (λογοτεχνικό βιβλίο του Yalom βασισμένο στο κλινικό έργο του με πλούσιες πληροφορίες για τη θεραπευτική σχέση και τις 4 υπέρτατες ανησυχίες)