Εξαρτήσεις σε κίνδυνο!
Από Σοφία Πετρίδου
Χρειάστηκε να περάσουν αρκετοί μήνες μετά τα όσα κυκλοφόρησαν περί συγκρότησης ενός ενιαίου φορέα αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, για να «κάτσει» μέσα μου και να αποκρυσταλλωθεί η εξής σκέψη. Δεδομένου ότι στο πεδίο των εξαρτήσεων συνυπάρχουν διαφορετικά- από άποψη φιλοσοφίας, μεθόδων και status(!)- θεραπευτικά προγράμματα, τι θα σήμαινε για τα μη κυρίαρχα μοντέλα η συγχώνευση τους με το κυρίαρχο ιατρικοκεντρικό σε έναν ενιαίο οργανισμό; Με τα ποσοστά χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών αυξημένα στον απόηχο της πανδημίας για την Ελλάδα και διεθνώς (Lainas, 2022), μόνο λογικό δεν θα ήταν να μιλάμε για εξαρτήσεις σε κίνδυνο. Αυτές που απειλούνται να εξαφανιστούν είναι αναπαραστάσεις της εξάρτησης και θεραπευτικά μοντέλα που διαφοροποιούνται από την κυρίαρχη προσέγγιση.
Τα ιατρικοκεκτρικά αιτιολογικά μοντέλα για τις εξαρτήσεις εστιάζουν στη σωματική ή στη συμπεριφορική τους διάσταση, γεγονός που και αντανακλάται στην επιλογή θεραπευτικών μεθόδων, όπως η φαρμακοθεραπεία και τεχνικές «απομάθησης» των σχετικών με την εξάρτηση σκέψεων και συμπεριφορών. Μηχανισμοί όπως δυσλειτουργίες σε δίκτυα του κεντρικού νευρικού συστήματος, τα στερητικά συμπτώματα και η ενίσχυση της χρήσης από συγκεκριμένα περιβαλλοντικά ερεθίσματα έρχονται να εξηγήσουν πώς συντηρείται η εξάρτηση, αλλά και γιατί κάποι@ από εμάς είναι ευάλωτ@ στο να εθιστούν σε μια ουσία ή συμπεριφορά. Ο εντοπισμός τέτοιων μηχανισμών θεμελιώνεται στον εμπειρισμό, μια φιλοσοφία που κατανοεί την πραγματικότητα, τραβώντας ξεκάθαρα όρια ανάμεσα στο «αντικείμενο» που παρατηρείται και το «υποκείμενο» που το παρατηρεί. Στην περίπτωση των εξαρτήσεων, όμως, υπάρχουν διαστάσεις που δεν μπορούν να παρατηρηθούν αντικειμενικά. Η κριτική αυτή προέρχεται από αιτιολογικά μοντέλα που θεμελιώνονται στην φαινομενολογική-υπαρξιακή προσέγγιση. Τα τελευταία εστιάζουν στο πώς το ίδιο το άτομο βιώνει την εξάρτηση σε πολλαπλές διαστάσεις της ύπαρξής του, αλλά και στα όσα συμβαίνουν στο χώρο του «μεταξύ», στις αλληλεπιδράσεις ή σχέσεις του με άλλα άτομα.
«Ποι@ είμαι;» και «Πώς υπάρχω στον κόσμο γύρω μου;» είναι ερωτήματα, στα οποία εξαρτημένα άτομα απαντούν αναφέροντας ότι αισθάνονται ότι δεν ανήκουν, ότι η ζωή τους στερείται νοήματος, είναι μονότονη και βαρετή. Από το βίωμα αυτό- και ιδίως από την έλλειψη νοήματος- «πιάνεται» η Επικεντρωμένη στο Νόημα Θεραπεία του Wong (δεν είχε και πολύ έμπνευση όταν έψαχνε τον τίτλο..). Η χρήση (ή το να καταφύγει κάποι@ στο αντικείμενο εξάρτησης γενικότερα) κατανοείται ως μια πράξη απελευθέρωσης από τα υπαρξιακά ερωτήματα και το άγχος που τα συνοδεύει. Το άτομο απελευθερώνεται εκπληρώνοντας προσωρινά τις ανάγκες της ολοκληρωμένης ύπαρξης, του νοήματος και του ανήκειν ή παύοντας να νοιάζεται. Στο μοντέλο του Wong, επομένως, η εξάρτηση δεν μειώνεται σε μια ασθένεια ή παρορμητική συμπεριφορά, άλλα προσεγγίζεται ως ένας δυσλειτουργικός τρόπος ύπαρξης, με τον οποίο το άτομο επιχειρεί να ικανοποιήσει-ή να απαλλαχθεί από- ανάγκες αλληλένδετες με την ανθρώπινη συνθήκη.
Οι αρχές και στόχοι της Επικεντρωμένης στο Νόημα Θεραπείας είναι επηρεασμένες τόσο από ένα υπαρξιακό όσο κι από ένα ανθρωπιστικό-θετικό θεωρητικό υπόβαθρο. Μέσα από τη διαδικασία της θεραπείας, το άτομο καλείται να δει τις πολλαπλές διαστάσεις της εξάρτησης του (σωματικές, ψυχολογικές, σχεσιακές, κοινωνικές), αλλά και τον εαυτό του ως όλον που αγωνίζεται για την απόκτηση μιας αίσθησης ταυτότητας και ανήκειν στον κόσμο. Καλείται, επίσης, να ξεπεράσει τα όρια που το εμποδίζουν από την αυτό-πραγμάτωση, να συνειδητοποιήσει την ελευθερία του να είναι δημιουργός του νοήματος και του εαυτού του και να διαχειριστεί το βάρος της ευθύνης που η ελευθερία αυτή φέρνει. (Εδώ εγώ θα προσθέσω και να λαμβάνει υπόψιν τις συνθήκες ή παράγοντες που βρίσκονται έξω από τον έλεγχο και, άρα, από το πεδίο ευθύνης του). Ένας ακόμη στόχος της θεραπείας είναι η αναγνώριση των «μικρών» νοημάτων, που το άτομο αποδίδει σε καθημερινές αλληλεπιδράσεις με άλλα άτομα και γεγονότα, παράλληλα με τον αγώνα του απέναντι στα μεγάλα ερωτήματα.
Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων, το υπαρξιακό-ανθρωπιστικό μοντέλο του Wong χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές, τονίζοντας όμως ότι πρωταρχικό ρόλο στη θεραπεία παίζει η διαδικασία και όχι το περιεχόμενο. Μια τεχνική, ενδεικτικά, που χρησιμοποιείται είναι η αφήγηση. Το νόημα που δίνει το εθισμένο άτομο στην εξάρτηση αναλύεται και στη συνέχεια αποδομείται, για να δώσει προοδευτικά τη θέση του σε μια αφήγηση απελευθερωμένη από το αντικείμενο εξάρτησης. Αδιαχώριστη από αυτή την κατασκευή ενός νέου νοήματος είναι η διαδικασία. Ο όρος «διαδικασία» εδώ συνοψίζει τα συστατικά που καλλιεργούν μια ουσιαστική θεραπευτική σχέση, αλλά και τα συναισθήματα, σκέψεις και νοήματα που παράγονται μέσα από την αλληλεπίδραση των θεραπευτ(ρι)ών και των θεραπευόμενων. Στοιχεία της στάσης της θεραπεύτριας, όπως η ενσυναίσθηση, η άνευ όρων αποδοχή και η γνησιότητα διευκολύνουν το εξαρτημένο άτομο να ανοιχτεί και να «σκύψει» μέσα του, στις θεμελιώδεις υπαρξιακές του ανάγκες. Η εστίαση της προσοχής στο ποιες σκέψεις και συναισθήματα γεννά και στις δύο πλευρές ο τρόπος που σχετίζονται μεταξύ τους έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάγκη του εξαρτημένου ατόμου για ανήκειν. Κατανοεί πώς υπάρχει στις σχέσεις του με τους άλλους και τι θέλει να αλλάξει σε αυτό.
Οι εξαρτήσεις είναι ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο και το κάθε θεραπευτικό μοντέλο συνεισφέρει με τον τρόπο του στην ολοκληρωμένη κατανόηση και αντιμετώπιση τους. Εστιάζοντας εδώ στις υπαρξιακές του διαστάσεις δεν έχω ως στόχο να “μειώσω” την εξάρτηση σε μια αφηρημένη υπαρξιακή ανησυχία. Άλλωστε, πόσο αυτό θα ήταν τελικά διαφορετικό από εκείνο που κάνει ένα αυστηρά ιατρικοκεντρικό μοντέλο;
Βιβλιογραφικές αναφορές
· Lainas, Sotiris. (2022). Πανδημία Covid -19 και εξαρτήσεις: Προβλήματα, αναδυόμενες πρακτικές αντιμετώπισης και το αίτημα για συνολικότερες αλλαγές στο πεδίο των εξαρτήσεων. Στο Καρατζά & Μπούνα - Βάιλα (Επιμ.) (2022). Εξ Αποστάσεως. Από μακριά στην εποχή της πανδημία. Εκδόσεις Σκαθάρι
Bradford, G. K. (2010). Fundamental Flaws of the DSM: Re-Envisioning Diagnosis Journal of Humanistic Psychology 50(3) 335–350
Thompson, G. A. (2012). Meaning-Centered Therapy for Addictions. Int J Ment Health Addiction 10, 428–440 (2012). https://doi.org/10.1007/s11469-011-9367-9
Οι φωτογραφίες λήφηκαν από το https://unsplash.com (Noah Buscher,Hennie Stander )