Από άσυλο…κοινότητα

Η περίπτωση της Λέρου και η ψυχοκοινωνική προσέγγιση

Από Σοφία Πετρίδου

Το καλοκαίρι βρέθηκα στη Λέρο, ένα μικρό νησί που κουβαλά μια μακρά ιστορία εγκλεισμού διαφόρων μειονοτικών ομάδων σε άσυλα. Μεταξύ των εγκλείστων της ιστορίας της Λέρου ήταν και οι «ψυχασθενείς». Στον αντίποδα του ψυχιατρείου-ασύλου της Λέρου (που είναι και ένα βιβλίο από μόνο του), λειτουργεί σήμερα στο νησί μια μονάδα ψυχικής υγείας που εργάζεται για την επανένταξη ατόμων-με ψυχικά-προβλήματα στην κοινότητα. Για το σημερινό άρθρο, θέλω να εστιάσω σε αυτό το φωτεινότερο παράδειγμα αντιμετώπισης των ψυχικών δυσκολιών, το οποίο και γνώρισα μέσα από την επίσκεψη μου στην Caserma των Βοτάνων.

Η Caserma των Βοτάνων είναι ένας Κοινωνικός Συνεταιρισμός Περιορισμένης Ευθύνης (ΚοιΣΠΕ), μια συνεταιριστική επιχείρηση δηλαδή που λειτουργεί ταυτόχρονα ως μια παραγωγική/εμπορική μονάδα και ως μια δημόσια δομή ψυχικής υγείας. Στο επιχειρηματικό της σκέλος, η Caserma ασχολείται με την καλλιέργεια, επεξεργασία και εμπορική προώθηση φυσικών προϊόντων. Παράλληλα, ως μονάδα ψυχικής υγείας αποτελεί έναν χώρο, στον οποίο τα ωφελούμενα δουλεύουν με και στη φύση, εμπλέκονται δημιουργικά σε όλα τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας και αμείβονται (!) για την εργασία τους. Στον ίδιο προσανατολισμό, η μονάδα αυτή είναι ανοιχτή στην κοινότητα διοργανώνοντας στο χώρο της ξεναγήσεις για σχολεία ή άλλους επισκέπτες/-τριες με σκοπό την ευαισθητοποίηση τους γύρω από ζητήματα ψυχικής υγείας.

Στον πυρήνα των παρεμβάσεων στη Caserma των Βοτάνων- και του θεσμού των ΚοιΣΠΕ γενικότερα- βρίσκεται η ψυχοκοινωνική προσέγγιση. Βασική θέση της προσέγγισης αυτής είναι ότι η υπέρβαση των ψυχικών δυσκολιών είναι αλληλένδετη με το να συνεχίσει το άτομο να συμμετέχει στη ζωή της κοινότητας. Η έννοια της κοινότητας αναφέρεται τόσο στην περιοχή, γειτονία, χωριό ή πόλη, οπού το άτομο ζει και αλληλεπιδρά με άλλα άτομα, όσο και στους συναισθηματικούς δεσμούς του με άλλους/-ες/-@, με τα οποία μοιράζεται κάτι κοινό ανεξαρτήτως γεωγραφικών συνόρων- για παράδειγμα η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Ένα σύστημα υπηρεσιών ψυχικής υγείας που υιοθετεί τη ψυχοκοινωνική προσέγγιση δεν περιορίζεται στη «θεραπεία» με μια στενότερη έννοια, στο να ανακουφίσει δηλαδή από τα συμπτώματα, αλλά βοηθά το άτομο που έχει περιθωριοποιηθεί λόγω των ψυχικών του προβλημάτων να επανενταχθεί στην κοινότητα. Παρέχει στα ωφελούμενα του προστατευόμενη εργασία, στέγη σε προστατευμένα διαμερίσματα, νομική υποστήριξη, χώρους διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης, ψυχαγωγικές και δημιουργικές δραστηριότητες, καλύπτει με λίγα λόγια για ένα διάστημα βασικές κοινωνικές τους ανάγκες. Στο διάστημα αυτό, τα ωφελούμενα συμμετέχουν σε παρεμβάσεις εντός κοινοτικών κέντρων, όπου δουλεύοντας ατομικά ή σε ομάδες αποκτούν μια βαθύτερη κατανόηση των ψυχικών τους προβλημάτων, αλλά και ανακτούν “χαμένες” διαπροσωπικές δεξιότητες και την αυτονομία τους.

Ποιες διεργασίες που συμβαίνουν στα πλαίσια των παρεμβάσεων σε τέτοια κοινοτικά κέντρα συμβάλουν στην υπέρβαση των ψυχικών δυσκολιών; Ποια χαρακτηριστικά των σχέσεων με το προσωπικό ή τα άλλα ωφελούμενα φαίνεται να δίνουν τα εφόδια, ώστε το άτομο να επανενταχθεί με νέους όρους στην κοινότητα; Διερευνώντας τα παραπάνω ερωτήματα, η μελέτη των Rouse και συν. (2017) εντόπισε τρεις μηχανισμούς μέσα από τους οποίους επιτυγχάνεται η θεραπευτική αλλαγή. O ένας ήταν η φυσιολογικοποίηση (normalization): άτομα που είχαν βιώσει κοινωνικό αποκλεισμό, διαμορφώνουν μέσα στο κέντρο σχέσεις ισότητας και σεβασμού με άλλα ωφελούμενα και το προσωπικό, νιώθουν ότι μπορούν να είναι ο εαυτός τους και παύουν να αισθάνονται απομονωνόμενα. Ο δεύτερος μηχανισμός ήταν η μείωση στίγματος: άτομα με εσωτερικευμένη την αίσθηση ότι οι ψυχικές τους δυσκολίες είναι σαν μια μαύρη κηλίδα που τα ορίζει στο σύνολο τους, αντιλαμβάνονται στα πλαίσια των παρεμβάσεων και των σχέσεων με άλλα μέλη των κέντρων, ότι γίνονται αποδεκτά άνευ όρων. Ο τρίτος μηχανισμός ήταν η αυτοδιάθεση (self-determination), η ελευθερία του ατόμου να ελέγχει τη ζωή του: τα ωφελούμενα εμπλέκονται ενεργά στις δραστηριότητες των κέντρων και έχουν την ελευθερία να επιλέγουν από αυτές εκείνες που ταιριάζουν με τις προσωπικές τους ανάγκες. Τον τελευταίο μηχανισμό ανέδειξε και η έρευνα των Chou και συν. (2012), στην οποία φάνηκε ότι η συμμετοχή των μελών των κοινοτικών κέντρων στις διαδικασίες που αφορούσαν τη θεραπεία και την επανένταξη τους σχετίζεται με υψηλότερη ποιότητα ζωής.

Η κοινότητα, τελικά, είναι τόσο ο τελικός στόχος των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων όσο και το μέσο της επίτευξης του. Στόχος με την έννοια της επανένταξης στην ευρύτερη κοινότητα, γιατί τα άτομα με ψυχικά προβλήματα είναι κατά βάση περιθωριοποιημένα και το στίγμα που κουβαλούν είναι αναπόσπαστο κομμάτι των δυσκολιών τους. Μέσο, γιατί και στις υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης ως ωφελούμενα πια παίρνουν τον ρόλο των μελών μιας μικροκοινότητας, συμμετέχοντας σε πλήθος δραστηριοτήτων και λαμβάνοντας αποφάσεις για ζητήματα που τους αφορούν. Η οργάνωση και λειτουργία της Caserma δείχνει το δρόμο προς μια πιο ελπιδοφόρα κατεύθυνση στην αντιμετώπιση των ψυχικών προβλημάτων, αποδεικνύοντας ότι ένα νησί-άσυλο μπορεί πράγματι να γίνει νησί-κοινότητα.

Βιβλιογραφικές Αναφορές:

Κοινωνικός Συνεταιρισμός Περιορισμένης Ευθύνης, Τομέας Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου (n.d.). Κοινωνικοί Στόχοι, Επιχειρηματική Στρατηγική. Ανακτήθηκε από 2024, Οκτώβρης 4. https://koispe.gr/dyo-logia-gia-ton-koispe/

Μαδιανός, Μ. Γ. (2006). Κοινοτική ψυχιατρική και κοινωνική ψυχική υγιεινή (6η έκδοση συμπληρωμένη). Καστανιώτης.

Chou, K., Shih, Y., Chang, C., Chou, Y., Hu, W., Cheng, J., Yang, C., & Hsieh, C. (2012). Psychosocial rehabilitation activities: Empowerment, and quality of community-based life for people with schizophrenia. Archives of Psychiatric Nursing, 26, (4), 285–294. https://doi.org/10.1016/j.apnu.2012.04.003

Rouse, J., Mutschler, C., McShane, K., & Habal-Brosek, C. (2017). Qualitative participatory evaluation of a psychosocial rehabilitation program for individuals with severe mental illness. International Journal of Mental Health, 46 (2), 139-156. https://doi.org/10.1080/00207411.2017.1278964

Οι φωτογραφίες λήφθηκαν απο τις/τους Helena Lopes και Marc Pell στο Unsplash.com